تشبیه به عنوان عنصر اصلی خیال، نقش بسزایی در خلق انواع تصاویر شاعرانه ایفا می کند. شفیعی کدکنی نیزشاعری تصویرگراست که به مدد این عنصر، در عرصه تصویرآفرینی های بکر و خیال انگیز، گام برمی دارد. دراین پژوهش تشبیهات اشعار وی از جنبه های مختلف، چون انواع تشبیه، مواد تشبیه، تشبیهات نو، ابزار و پویایی تشبیه مورد بررسی قرار گرفته و در پایان تحلیل آماری نیز از آنها ارائه-شده است، تا ضمن شناخت چگونگی ابزارهای بیانی در آفرینش شعر و تأثیر آنها بر سبک و زبان شاعر، معیارهای اساسی زیباشناختی شعر شفیعی کدکنی به خواننده ارائه گردد. این پژوهش ثابت می کند که شاعراز نظر انواع تشبیه، به تشبیهات گسترده و مرسل و تشبیه عقلی به حسی و تشبیه ملفوف، گرایش بیشتری دارد. ضمن اینکه گاهی شاعر چندین ساختار شکلی را در یک تشبیه گنجانده که باعث نوآوری شده است. وی همچنین درضمن اشعار خویش، مبدع تشبیهاتی نو است که در نوع خود بی نظیرند. شاعر از نظر موضوعات مختلف موادتشبیه، در جهت أخذ مشبه، با توجه به تفکّر و اندیشه خاص خود، به معنویات و مفاهیم مجرّد و انتزاعی، گرایش بیشتری دارد، در حالی که از لحاظ مشبه به طبیعت و مواد آن، بیشترین بسامد را در تصاویر وی به خوداختصاص داده اند. تصاویر شعری وی محرِّک و پویاهستندتا ایستا.

تصویر شعری، یکی از عناصر زیبایی شناختی شعر است که از دیرباز مورد توجه ناقدان بوده است. محمد رضا شفیعی کدکنی و جابر عصفور از جمله ناقدان معاصر ایران و مصر هستند که با نگاهی نو به این مساله پرداخته اند. این جستار می کوشد تا با شیوه توصیفی - تحلیلی و در چارچوب دو کتاب صور خیال در شعر فارسی از محمد رضا شفیعی کدکنی و الصوره الفنیه فی التراث النقدی والبلاغی عند العرب از جابر عصفور، به بررسی و تحلیل دیدگاه های نقدی این دو ناقد در خصوص تصویر شعری بپردازد. یافته های پژوهش، نشان می دهد که دیدگاه های شفیعی کدکنی در خصوص عناصر تشکیل دهنده تصویر شعری، کامل تر از دیدگاه های عصفور است؛ اما هر دو ناقد، تعریف مشترک و مفهوم یکسانی از تصویر ارائه دادند و از میان اجزای تصویر شعری بیشتر به مبحث تشبیه و استعاره پرداخته اند. هر دو ناقد معتقدند که تصویر باید با دیگر اجزای شعر، چون معنی، عاطفه و موسیقی پیوند داشته باشد. دیدگاه های نقدی جابر عصفور در مبحث کارکرد تصویر شعری، کامل تر از دیدگاه های شفیعی کدکنی است؛ چراکه کارکردهای بسیار و مهمی چون شرح و توضیح، اقناع مخاطب، مبالغه در معنی و تحسین و تقبیح را برای تصویر شعری برمی شمرد. از سوی دیگر، دیدگاه های نقدی شفیعی کدکنی، الهام گرفته از آراء عبدالقاهر جرجانی است، اما دیدگاه های عصفور، ریشه در دیدگاه های ناقدان پیشین چون جاحظ، عبدالقاهر جرجانی و حازم قرطاجنی دارد.

مکتب شکل گرایی (فرمالیسم)، مکتبی است در نقد ادبی که در اوایل قرن بیستم میلادی، تحت تاثیر فوتوریسم ایتالیایی و نظریات زبان شناسان جوان روسی به وجود آمد و سپس به اروپا و آمریکا رفت و به تدریج در اکثر کشورهای جهان طرفدارانی پیدا کرد. ادیبان و سخن سنجان معاصر ایران نیز از این تاثیر بر کنار نمانده و کم و بیش در نقد ادبی، نظریات فرمالیست ها را به کار گرفتند.در میان منتقدان معاصر ایران، آقای دکتر شفیعی کدکنی بیش از دیگران از این مکتب نقد تاثیر پذیرفته و در آثار خود از موازین زبان شناسی و شکل گرایی بهره گرفته و کوشیده است تا راز ادبی بودن یک اثر ادبی را کشف نموده و جلوه های آشنایی زدایی و غریبه کردن کلام را از سخن روزمره مردم در آثار گذشتگان و معاصران نشان دهد. دکتر شفیعی؛ همچون فرمالیست ها اعتقاد دارد که: «شعر صرفا حادثه ای است که در زبان اتفاق می افتد.» و زبان شناسی می کوشد تا راز «رستاخیز کلمات» را کشف و اسباب و علل زیبایی کلام ادبی را نشان دهد. به نظر او، ادبیات نوعی کاربرد ویژه زبان است که با انحراف از «زبان عملی» و در هم شکستن هنجارهای زبان، از زبان روزمره متمایز می گردد. تاثیر پذیری دکتر شفیعی از مکتب شکل گرایی، تا حد زیادی در سروده های او نیز هویداست.

إن الصوفیة قد دخلت الأدبین العربی والفارسی منذ القدم والشعراء کان لهم قراءة خاصّة عنها حسب تجربتهم الشعریة والعصر الذی عاشوا فیه. فالمؤثرات الاجتماعیة والظروف السیاسیة کان لهما أکبر تأثیر على توظیف التصوف من قبل الشعراء. واستمرّت هذه المسیرة حتی وصلت إلی العصر الحدیث الذی تشهد فیه عودة إلی المفاهیم الصوفیة فی شعر هذا العصر. والصوفیة من أهمّ التیارات فی الشعرین العربی والفارسی المعاصرَین. ویحاول هذا البحث إبراز کیفیة توظیف «شفیعی کدکنی» والشاعر المصری «عفیفی مطر» الصوفیة فی أغراضهما السیاسیة والاجتماعیة معتمداً علی المنهج الوصفی-التحلیلی والمنهج المقارن القائل بدراسة التشابهات والاشتراکات. ومن أبرز النتائج أنّ شفیعی کدکنی قد وظّف شخصیات صوفیة قد اشتهروا علی مدی التاریخ بثوریتهم ونزعاتهم الإجتماعیة واستشهدوا فی سبیل غایاتهم کالحلاج، کما أنّ الشاعر المصری قد وظّف مثل هذه الشخصیات إلا أنه قد أحدث تحویرا فیها. و قد استخدم عفیفی النفّری بوصفه صوفیاً لم یکن ثوریاً واستحضره فی شعره کمحتجٍ أمام الحکّام. کما أن الشاعرَین یلتقیان فی قضیة الصمود أمام نظام السلطة باحثَین عن غایة واحدة فی شعرهما الصوفی ألا وهی الحریة والإنسانیة. أما أهمّ نتیجة لهذا البحث فهو أنّ الشاعرین یحتفیان بالصوفیة وقضایاها ویمزجانها بالقضایا الاجتماعیة کالجوع وتخلف الشعبین المصری والإیرانی وذلک لتوعیتهم أمام الحکام.

چکیده فارسی: پژوهش حاضر، با کاربست راهبردهای هفت گانه آندره لفویر (1975)، می کوشد میزان موفقیت «محمد نورالدین عبدالمنعم» مصری و «ندی حسون» سوری در ترجمه شعر «سفر به خیر» محمدرضا شفیعی کدکنی را مورد واکاوی و بررسی قرار دهد. نتایج پژوهش نشان می دهد شعر «سفر به خیر»، اگرچه کلاسیک نیست و همچون شعر سنتی خود را مقید به رعایت وزن و قافیه در همه مقاطع نمی داند، اما در برخی موارد، دارای ضرب آهنگ است؛ از این رو، لازم است که در برگردان برخی مقاطع، از راهبرد وزنی و قافیه ای استفاده شود. با وجود این، عبدالمنعم و حسون، در ترجمه این شعر صرفا از راهبرد ترجمه تحت اللفظی استفاده کرده اند. این امر، باتوجه به اینکه شاعر شعر، خود از سرآمدان حوزه ادبیات تطبیقی عربی فارسی به شمار می رود، فرآیند کوچ اندیشه ها از طریق ترجمه را با مشکل مواجه می کند. چکیده عربی: تُحاول هذه الدراسة تقییم مدی نجاح المترجمین: محمّد نورالدین عبد المنعم المصری و ندی حسون السوریة فی ترجمة قصیدة «سفر به خیر» ل محمد رضا شفیعی کدکنی، مستخدمة الاستراتیجیات السبع ل« آندره لفویر». إنّ ما انتهت المقالة من نتائج تشیر إلی أنّ قصیدة «سفر به خیر» مع أنّها غیر کلاسیکیّة ولا تلتزم بالوزن والقافیة فی کل المقاطع الشعریة منها، إلا أنّها ذات ایقاع وموسیقی. فتبعا لذلک، یتوجّب، فی بعض المقاطع، استخدام استراجیة الترجمة الوزنیة أو القافیة؛ إلا أنّ عبد المنعم و ندی حسون لم یَهتمّا بکل الاستراتیجیات لدی لفویر، وإنّما استخدما الترجمة اللفظیة. هذه المشکلة، نظرا إلی أنّ قائل القصیدة المشهورة «سفر به خیر» من مشاهیر حقل الدراسات العربیة الفارسیة، تعرقل عملیة هجرة الأفکار عبر الترجمة.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

شفیعی کدکنی با انتشار دوازده دفتر شعری و نیز انتشار شعرهای پراکنده در نشریات، در میان شاعران معاصر بعنوان شاعری بزرگ و صاحب سبک شناخته شده است. یکی از ویژگیهایی که شعر او را از شعر سایر شاعران ممتاز و مشخص میگرداند پشتوانه غنی فرهنگی شعر اوست. در این مقاله آبشخورهای این پشتوانه فرهنگی و چگونگی نمود عناصر آن بررسی میشود تا از این طریق هم نقش میراث فرهنگی در آفرینش آثار هنری جدید مشخص شود و هم بخشی از گرایشهای فکری شاعر شناخته گردد. برای این منظور پس از شناسایی و استخراج عناصر فرهنگی، آنها را طبقه بندی و تحلیل کرده ایم. نتیجه پژوهش نشان میدهد که علاوه بر عناصر فرهنگ ایرانی، عناصر فرهنگی سایر ملل در شعر شفیعی حضور دارند و رابطه شعر شفیعی با این میراث فرهنگی یک رابطه دو سویه است. از طرفی این میراث فرهنگی به شعر شفیعی عمق معنایی و غنای زبانی میبخشد و از طرفی هم آن میراث از زیر گرد و غبار تاریخ به در کشیده میشود و در آینه شعر شفیعی با چهره ای تازه و نو به حیات خود ادامه میدهد و با زندگی و جامعه امروزی پیوند بر قرار میکند.